Хүн өдөрт дунджаар 7-8 цаг унтана (би ч унтамхай юм болохоороо үүнээс хамаагүй илүү унтдаг талтай л даа – гэхдээ янзан бүрийн юм зүүдэлж, “дээд тэнгэртэй” ярилцдаг гэх маягаар өөрийгөө зөвтгөх аястай), 2-3 цаг ахуйн ажилд зайлшгүй дарагдана (усанд орно, идэж ууна, шал угаах exercise хийнэ, г.м.), мөн ганц хоёр цаг нийгэмшиж, хүн хартай уулзна, ном сонин уншина, нэт хэснэ. Ингээд л өдрийн 14-15 цаг явчихаж байгаа юм. Харин үлдсэн хугацаанд ямар нэгэн нийгэмд хэрэгтэй ажил хийж, өөрийгөө нийгэмд хэрэгтэй хүн гэдгийг мэдэрч, цалин авна. Авсан цалингаараа дээр дурдсан 14-15 цагийнхаа амьдралыг зохицуулна.
Тэгэхээр ямар ажил хийж цалин авбал чамд зохих вэ? Нэгэнт л амьдралынхаа ухамсарт мөчүүдийн дийлэнхийг ажлын байрандаа өнгөрөөхөөс хойш дуртай ажлаа сэтгэл хангалуун хийж, боломжийн цалин авах хэрэгтэй байдаг. Мөн ирээдүйд өсөх боломжтой, карьер хийх магадлал өндөртэй газар ажиллаж, “ирээдүйдээ хөрөнгө оруулалт хийвэл” зүгээр байдаг.
Нэг үеэ бодвол өнөөдөр Монголд чадвартай хүний хөдөлмөрийг үнэлдэг болжээ. Хувийн компаниуд сайн боловсон хүчний төлөө өрсөлдөж, янз бүрийн бенефит амлана. Хэл устай бол гадны байгууллагууд, элдэв янзын төслүүд гэх мэт саалийн үнээнүүд байна. Төрийн байгууллагууд бол ямагт престиж өндөртэй байсан. Аль эсвэл өөрөө шинэ бизнес эхлээд явж болох юм.
Дээрх боломжуудын алийг нь сонгох вэ?
– Хувийн секторт ажилд орох: нэг хэсэг арилжааны банкинд ажиллах моодонд орж, таниж мэдэх хүн бүр хальт “банкир” болчихсон гүйж байсан. Мөн MCS (Mongolian Corruption Services), АПУ (Архи Пиво Ууцгаая), Номин, Мобиком гэх мэт “үндэсний үйлдвэрлэгчид” шинэхэн төгсөгчдийг хамгийн идэвхитэйгээр recruit хийдэг сураг сонсогдоно лээ. Томоохон компанид ажилд орвол боломжийн цалин авахаас гадна шинэ юм сурах орчин бүрдэнэ. Цаадуул чинь зүгээр сууж байгаад томорчихоогүй болохоор сургуулийн ширээний ард сурсан зүйлээс чинь илүү прагматик ач холбогдолтой зүйлд чамайг сургаж л таарна – татварын байцаагчийг хэрхэн яаж найрах вэ, авилга өгөх шилдэг арван арга гэх мэт… 😀 Хувийн компаниуд хүний шүүсийг шахаж ажиллуулдгаараа алдартай. Ямар ч байсан чи ажлын дадлага, туршлагатай болно, мэргэжлийн хувьд өснө. Гэхдээ манайд corporate governance гээч зүйл бараг байхгүй шахуу болохоор хэзээ нэгэн цагт компанийхаа CEO болно доо гэж мөрөөдөж ажиллах нь утгагүй. Үсрээд л ямар нэгэн албаны дарга юм уу, орлогч болно. Харин захирал чинь тэтгэвэрт гарахдаа өөрийнхөө учраа мэдэхгүй хүүг захирлаар томилчихно… Иймд хүмүүс ямар нэгэн компанид орж, аль болох их зүйл сурч авчихаад өөрийн бизнестэй болохыг бодно – “би энэ хүүхдэд бүх зүйлийг нь зааж өгсөн, гэтэл тэр миний санааг хулгайлдаад, шинэ компани байгуулчихлаа” гэж ярьдаг компанийн захирлууд олон байдаг нь үүнтэй л холбоотой байх.
– Гадны байгууллага буюу төсөл: ямар ч байсан цалин харьцангүй өндөртэй. Аль нэгэн гадны байгууллагад туслахаар орсон ч гэсэн дор хаяж 500 долларын цалин авдаг болохоор хүмүүс энэ салбарт ажиллах дуртай байдаг. Мөн таатай ажлын нөхцөлтэй, хангамж сайтай. Гэхдээ дахиад л өсөх боломжийн хувьд тааруу (10 хүний бүрэлдэхүүнтэй оффист өсөөд өсөөд хаа холдох вэ дээ?). Сэргэлэн бол тухайн байгууллагынхаа Нью Йорк, Вашингтоны оффист очиж ажиллана, энэ нь зарим хүмүүсийн мөрөөдөл.
– Төр: хэдий цалин хангамж багатай гэж ад үзэгддэг ч, аль нэгэн яам, тамгийн газрын ажилтнүүд их л өнгөлөг хүмүүс явцгаадаг. Арга ч үгүй биз… сав л хийвэл ийш тийш хурал зөвлөгөөн, семинар сургалт гээд гадаад явна, цалин дээрээ нэмээд томилолтын мөнгө авна (түүнээс биш бүгд авилгал авдаггүй байлгүй дээ). Сургуулиа төгсөөд хэдэн жилд төрд ажиллачихсан хүний хувьд улсын зардлаар гадаадад зэрэг хамгаалах боломж бий болно. Дээрээс нь аль нэгэн намын харьяатай болчихвол хэлтсийн дарга, газрын дарга, төрийн нарийн гэх маягаар карьерийн хувьд өгцөм осох боломжтой. Мөн нөлөө бүхий танил талтай болно, төрийн аппарат хэрхэн яаж шийдвэр гаргадагийг гадарладаг болно – төрд ажиллаж байгаад хувийн сектор руу орсон хүмүүс энэ талаараа их давуу талтай байдаг юм гэнэ лээ. Төрд ажиллаж байна гэсэндээ хүний сэтгэлгээ задарч, арай макро түвшинд сэтгэдэг болох магадлалтай. Аз тарч сайн даргын дор ажиллах юм бол маш их зүйл сурна.
– Шинэ бизнес: хамгийн эрсдэлтэй төрөл. Юу юугүй цоо шинэ бизнес эрхлээд, түүнээсээ ашиг олоод явна гэдэг амаргүй ажил. Айгүй л бол хэд хэд шатна, хулхидуулна. Дээрээс нь анхны хөрөнгө оруулалт хийх түвшний хөрөнгө төвлөрүүлсэн байх хэрэгтэй. Банкнаас зээл авья гэхээр барьцааны хөрөнгө байхгүй гэх мэт асуудал тулгарна. Тэгэхээр толгойд чинь байгаа амбицтай төслөө санхүүжүүлэх боломж олдох нь юу л бол. Гэхдээ зориг гаргаж, багаас эхлээд, аажмаар өснө хэмээн найдна. Юутай ч, аливаа эрсдэл ашиг дагуулдагаас хойш хэрэв зөв ажиллаж чадвал томрох боломжтой. Яагаад ч юм манайд хувиараа бизнес эрхлээд явах нь престиж багатай зүйл хэвээр байсаар байгаа – хаана ажилладаг вэ гэж асуухаар “хувиараа л…” хэмээн сулхан дуугаар хэлдэг хүмүүсийг гайхаад байдаг юм. Нөгөө талаар, шууд сургуулиа төгссөн шинэков учиргүй бизнесээ удирдаж авч явахад хэцүү. Онолын хувьд юу хийх ёстойг мэдээд байдаг, гэтэл үнэн хэрэгтээ туршлага гээч зүйл үгүйлэгдэнэ. Наад зах нь хүмүүсийг хэрхэн яаж ажиллуулах тал дээр асуудал үүсч мэднэ. Хүмүүстэй харьцаж сурахыг сурагчийн ширээнээс бус ажлын байр дээр эзэшдэг болохоор нэг хэсэгтээ л сандрах байх даа. Ямар ч байсан эхний ганц хоёр жилийн бэрхшээлийг давантуулж, өөрийн гэсэн орон зайг бий болгож чадах юм бол цаашдаа балай авах магадлалтай.
Монголын хөдөлмөрийн зах зээл нэг иймэрхүү л харагдаж байх шиг байна… өөрсдийн туршлагаас хувалцаач. Анх төгсөөд ямар газар ажилд орж, юу сурч мэдсэн, яаж өссөн, тэгээд яасан гэх мэтээр…
